Waalibéí Dineʼé
|
Naaki ałʼąąh átʼéego azhíʼ: Eastern Navajo dialectjiʼ éí Havasupai Dineʼé (Supai) dóó Hualapai Dineʼé, Góóhníinii deiłní (Tʼáá ałaʼiʼ azhíʼ choʼdaʼyoołʼį́ʼ). Naaná Western Navajo dialectjiʼ éí Havasupai Dineʼé Góóhníinii deiłní, áádóó Hualapai Dineʼé éí Waalibéí Dineʼé deiłní |
|
Díí kweʼé naaltsoos bikáaʼgi saad shijaaʼígíí éí Waalibéí Dineʼé yaa halneʼ dooleeł. Góóhníinii ałdóʼ baa yídíiłtah shį́į́. |
| dineʼé |
| Waalibéí Dineʼé Hwalbáy |
|
| Waalibéí Dineʼé bizaad dóó Bilagáana bizaad yee yádaałtiʼ |
| Góóhníinii bikéyah, Hoozdo Hahoodzodi kéédahatį́ |
Waalibéí Dineʼé éí bitsį́ʼ yishtłizhii Dineʼé átʼé. Hualapai (Walapai) éí yééʼadahdoojíʼ (Nidishchii Dineʼé jinį́į́hgo oolyé). Waalibéí Dineʼé bizaad éí "hwal" wolyé tʼaabi bizaadjí áádóó Pia language wolyéji yiisdzo.
Waalibéí Dineʼé éí Bidaʼháʼaaztʼiʼ tsékoh bidahgoná kédahotʼiʼ (Shádiʼááhjígo), Hoozdo Hahoodzo biiyiʼ. Waalibéí Dineʼé biWááshindoon éí Peach Springs hoolyéedi bił hazʼąąʼ. Áádóó díí kin daʼshijááʼígíí éí atiin iildleezh Route 66 bąąhgo. Waalibéí binahasdzo éí 100 tsin sitʼąʼ aniiłtsoʼ (160 km) Bidááʼ Haʼaztʼiʼ Tsékooh bidááʼ goná (Shádiʼááhjígo). Naabeehó bikéyah Big Boquillas Ranch wolyéígíí (Eʼeʼaahjígo) bitsį́į́hgo áádóó atiin iidléézh 66 beeʼwoozhíʼígíí bitsį́į́hgo (Náhookǫsjígo) Waalibéí Dineʼé daʼbikéyah hoodzo (Waalibéí bikéyah éí 35°54′25″ NHK dóó 113°07′58″ EʼE-gi bił hazʼą́).
Waalibéí bikéyah bikáágo éí Waalibéí bisiláo bílaʼashdlaʼí yaʼadaholyąąʼ (Hualapai Nation Tribal Police Department), 2002 yihah yę́ędą́ą́ʼ díí siláo alyáá. Siláo éí binaatʼaanii hólǫ́ (Chief of Police), akéé góneʼ daʼsidaʼígíí (Deputy chief), siláo yaʼnaʼałkaaʼiʼ (criminal investigator), áádóó 11 siláo nidaalnishígíí dóó Hoozdo Hahoodzojiʼ ałdóʼ binaaltsoos daʼhólǫ́. Áádóó Naatʼáániishchíín (BIA) éí kǫ́ʼ déíʼniiłtseesjiʼ yiʼniidaalnish, áádóó Indian Health Service ałdóʼ hólǫ́ Peach Springsdi.
Nitʼąąʼ nahané
łahgo áshłééhWaalibéí táádaʼdi nééhígíí
łahgo áshłééhWaalibéí Dineʼé éí ákwiigo shį́į́h daʼnaazhjáágo táádaʼdi nééh nitʼę́ę́h, łaʼ adaʼnį́į́hgo éí tsootsʼiidgo daʼnaazhjáá nitʼę́ę́h daʼnį́į́h [1].
Náhookǫsjí Waalibéí táádaʼdi nééhígíí éí: Mata`va-kapai daalyé nitʼę́ę́h. Díí biyaadoo táádaʼdi nééhígíí éí: Hadū’ba, Haiʼya, Hathekáva-kió, Huwuskót, Kahwāga, Kwa’thekithe’i’ta, Mati’bika, Tanyika’ daalyé nitʼę́ę́h.
Eʼeʼaahjígo Waalibéí táádaʼdi nééhígíí éí: Soto`lve-kapai daalyé nitʼę́ę́h. Díí biyaadoo táádaʼdi nééhígíí éí: Chimethi’ap, Ha-kamuê’, Háka-tovahádja, Hamte’, Ha’theweli’-kio’, Ivthi’ya-tanakwe, Kenyuā’tci, Kwatéhá, Nyi’l’ta, Quwl’-nye-há, Thawinūya, Waikaʼiʼla, Wa-nye-ha’, Wi’ka-tavata’va, Wi-kawea’ta, Winya’-ke-tawasa, Wiyakana’mo daalyé nitʼę́ę́h.
Daʼazkąąʼjiʼ táádaʼdi nééhígíí éí: Ko`o`u-kapai daalyé nit’ę́ę́h. Díí biyaadoo táádaʼdi nééhígíí éí: Crozier (amerikan. Bez.), Djiwa’ldja, Hak-tala’kava, Haktutu’deva, Hê’l, Katha’t-nye-ha’, Muketega’de, Qwa’ga-we’, Sewi’, Taki’otha’wa, Wi-kanyo daalyé nitʼę́ę́h.
Haʼaʼaahjígo táádaʼdi nééhígíí éí: Nyav-kapai daalyé nitʼę́ę́h. Díí biyaadoo táádaʼdi nééhígíí éí: Agwa’da, Ha’ke-takwi’va, Haksa’, Hānya-djiluwa’ya, Tha’ve-nalnalwi’dje, Wiwakwa’ga, Yiga’t daalyé nitʼę́ę́h.
Lókʼaaʼ bitaaji Waalibéí táádaʼdi nééhígíí éí: Hakia`tce-pai/Talta`l-kuwa daalyé nitʼę́ę́h. Díí biyaadoo táádaʼdi nééhígíí éí: Hakeskia’l, Hakia’ch, Ka’nyu’tekwa’, Tha’va-ka-lavala’va, Wi-ka-tāva, Witevikivol, Witkitana’kwa daalyé nitʼę́ę́h.
Shádiʼááhjí Waalibéí táádaʼdi nééhígíí éí: Kwe`va-kapai daalyé nitʼę́ę́h. Díí biyaadoo táádaʼdi nééhígíí éí: Chivekaha’, Djimwā’nsevio’, Ha-djiluwa’ya, Hapu’k, Kwakwa’, Kwal-hwa’ta, Kwathā’wa, Tak-mi’nva daalyé nitʼę́ę́h.
Ńdíshchííʼ bitaajiʼ Waalibéí táádaʼdi nééhígíí éí: Hual`la-pai daalyé nitʼę́ę́h. Díí biyaadoo táádaʼdi nééhígíí éí: Hake-djeka’dja, Ilwi’nya-ha’, Kahwa’t, Tak-tada’pa daalyé nitʼę́ę́h.
Waalibéí bitaagiʼ Anaaʼ hazlį́į́h
łahgo áshłééhBilagáana Ahééháshį́į́h Hahoodzogo déínééhígíí Waalibéí bikéyah bikáá goná atiin-Fort Mohave-Precott Toll adaʼyiilá. Áádóó díí atiin biniiná tʼaa yéigo basaad hólǫ́go hózą́ą́h haslį́į́h (Waalibéí Dineʼé tʼaadoo yéílą́ daʼ aslį́į́hdaʼ). Díí éí bilagáana déínééhígíí bilį́į́ daʼałchʼoozhgo áádóó adooléʼé choodéí dooʼį́į́łígíí ałtsó adéíłdį́į́hgo biniiná saad hólǫ́ hazlį́į́h. Tʼáá doo honaasgo tʼaa saad hólǫ́go 1865 biyihah yę́ędą́ą́ʼ Waalibéí Dineʼé biNaatʼaanii Anasa wolyé nitʼę́ę́hígíí seesyį Camp Willow Grove hólyéédiʼ. Íisyįʼígíí éí bilagáana Hastiin Hundertinark wolyé nitʼę́ę́h. 1866 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí anaaʼ hózlį́į́hgo bilagáana Hastiin Clower wolyéego seesyį. Tʼaadoo atiin doo chooʼį́į́hgo naʼhónaadiʼ, anaaʼ hózlį́į́hígíí biniiná. Áádóó naas nahódéíshzhíízhgo bilagáana Hastiin W.H. Hardy wolyéego Waalibéí diné yiił ałchʼį́ʼ daʼdinéézbiin Beale Springs hólyéʼdi áádóó aadi ałhaʼdeetʼaah doo anaaʼ ałchʼį́ʼ hólǫ́ʼdaʼ doolę́ę́ł biniiyé ałhaʼdeetʼaah. Díí ałhaʼdeetʼaahígíí éí nahastʼé nidéízidijiʼ tʼéiyá doo ałchʼį́ʼ anaaʼ hólǫ́go naʼhólzhiizh, tʼaa doo éí Waalibéí biNaatʼaanii Wabyuma wolyéego naaseesyįgo; biniiná anaaʼ naházdlį́į́h. Díí éí bilagáana Walker party wolyéego yiinééłígíí daʼiisyį. Éí akwiidaʼ hótʼį́į́hdi doo bikʼíʼjiʼ anaaʼ nádaʼ hózdlį́į́h, díí éí bilagáana Béésh háʼyiiłʼééłígíí áádóó háʼdaʼyiigéédígíí yiikʼiʼdaʼ hiizná áádóó bilagáana Waalibé bikéyah bikáaʼgi bighan adaʼyiiláʼígíí ałdóʼ yiikʼiʼdaʼ hiizná. Áádóó Wááshindoon bisiláołtsooí Waalibéí bichʼį́ʼ yiiláád, díí éí Siláołtsooí bikin-Fort Mojave wolyéédę́ę́ʼ yiikai. Áádóó Dilzéehii ałdóʼ Wááshindoon bisiláołtsooí yiikááʼiijééh (nidaʼakégo nidaʼałkááʼiʼ daʼnilį́į́hgo binaanish adaʼyiilá). Áádóó Waalibéí Dineʼé bikéyah bikáágo tʼáá yéigo anaaʼ hózlį́į́h. Naasgo Waalibéí bikéyah bikáágo tahoniigááh-whooping cough wolyéígíí naasnį́į́h, áádóó díí bitsʼą́ą́ʼ doo ákwiishį́į́h Waalibéí Dineʼé adéín nidaʼhazlį́į́h (nidaʼbiseed). Waalibéí Dineʼé biNaatʼaanii Leve Leve wolyéígíí Wááshindoon bisiláołtsooí yiichʼį́ʼ ááhooshtʼįįh (Naatʼaanii Leve Leve éí Dilzhíʼí Dineʼé nilį́į́hgo Waalibéí yiitahgiʼ Naatʼaanii nilį́į́h nitʼę́ę́h). 1870 biyihah yę́ędą́ą́ʼ Waalibéí bikéyah bitaago anaaʼniʼ kwiidzá, díí éí Waalibéí Hastiin Sherum (Naabaahii nilį́į́hgo Waalibéí yiichʼą́ą́h naayá) wolyéígíí akéídiʼ Wááshindoon bisiláołtsooí yiichʼį́ ááhooshtʼįįh. Nitʼą́ą́ naneelį́į́hgo 1/3 ánéelą́ąʼgo Waalibéí Dineʼé adéín nidaʼhazlį́į́h, díí éí tahoniigááh bitsʼą́ą́dę́ę́ʼ áádóó nidastseedígíí.
Waalibéí bizaad
łahgo áshłééhWaalibéí Dineʼé bizaad éí Yuman-Cochimí saadji atah yiisdzo; áádóó éí neeznáágo ałtsá naanásdzo, Waalibéí bizaadígíí éí Yuman saad wolyéjiʼ yiisdzo; áádóó díí éí ałtsá naanásdzo. Díí éí Core Yuman saad wolyéego ałtsá naanásdzo, díí biyaadoo éí Pai language wolyéego yiisdzo (Éí doodaiiʼ éí Upland Yuman language/Northern Yuman wolyé. Díí Upland Yuman biyaadoo iindaʼ Waalibéí bizaad yiisdzo. Tʼáá Waalibéí bizaadjí éí bizaad "hwal" wolyéego daʼyoozhí.
| Waalibéí bizaadjí | Diné bizaadjí | Waalibéí bizaadjí | Diné bizaadjí | Waalibéí bizaadjí | Diné bizaadjí |
|---|---|---|---|---|---|
| Wikʼhanbaja | Dookʼoʼoosłííd | chic-a-mi-mi | tsékooh | asitam | tʼááłáʼiʼ |
| xuwaga | naaki | humuga | táá | hop’a | dį́į́ |
| thetrapa | ashdlaʼ | apa | hastiin | pakri | asdzání |
| ahat | łééchąąʼí | Inya’a | Jóhonaaʼéí | Hala | Ooljééʼ |
| aha | tó | nyimsava | łigaii | agwatheg | łitsooí |
| ahwotiga | łichíʼí | Inyaga | łizhiní | ||
Béésh Łichíʼii biyiʼdóó ił Nahazʼą́ baa Haneʼ- Waalibéí Dineʼé biníłchʼi naaltsoos (Bilagáanakʼehjí)
- Bílaʼashdlaʼí chʼá niidaʼkaiígíí (Bilagáanakʼehjí)
bitsʼą́ą́dóó ééhózinii- ^ John R. Swanton: The Indian Tribes of North America, ISBN 978-0-8063-1730-4, 2003. Woozhchʼiid 26, 2011.