Annie Dodge Wauneka

Annie Dodge Wauneka (Tʼąąchil 11, 1910 – Niłchʼiʼtsózí 10, 1997). Tsé níjikiní dinéʼiʼ nilį́ʼ nitʼę́ę́h, Łeeyiʼtó doo nagáá nitʼę́ę́h. Naabeehó bikéyah bikáaʼgoʼ binaanish ayiilyá, díí éí Diné yiiłnaalnishgoʼ naʼhashzhiizh áádóó béésh bąąh dah siʼání nilį́į́hgoʼ ałdóʼ binaanish ayiilá. Naaná atsiis bił daʼiinishjí ałdóʼ binaanish ayiilá áádóó binaanishígíí beeʼbeehódoosingoʼ bilá kʼéʼ iisyá. 1963 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí nitságoʼ oosbąąh, díí éí Presidential Medal of Freedom award wolyéego yoosbąąh; díí éí Hastiin alą́ąjįʼ dahsidáhígíí Lyndon B. Johnson aalá kʼéʼ iilá.

Nitʼąąʼ nahané

Annie D. Wauneka tseebii binahah yę́ędą́ą́ʼ éí oltágoʼ naʼbidéíltʼiʼ áádóó éí Tséhootsooídi iiłtá. Aadi oltádi tahoniigááh naasníí, iidą́ą́ akwii daʼmiil Naabeehó bitsą́ą́ doo adein daslį́į́h áádóó daʼoołtáʼiʼ ałdóʼ bitsą́ą́ doo adein daslį́į́h. Aadi Annie D. Wauneka oołtágo tahoniigááh beeʼnistʼį́diʼ, akóndiʼ naʼdiidzá; naʼdiizá doo bikʼiʼjį́ʼ éí azéí neikááʼiʼ yiikáá anaalwóʼgoʼ ałchiníʼniʼ bitáʼdaʼhónéízgáíʼígíí yiiłnaalnishgoʼ binaanish ayiilá. Naas naʼhódéíshzhíízhgoʼ éí George Wauneka baʼbidéíltʼį́ʼ áádóó éí yiił iiná ayiilá.

Annie D. Wauneka bizhéʼiʼ éí Hastiin Henry Chee Dodge wolyé nitʼę́ę́h. Chee Dodge éí iidą́ą́ Naabeehó binaatʼáanii nilį́ʼgo binaanish naʼtʼiʼ nitʼę́ę́h. Íidą́ą́ Annie D. Wauneka bizhéʼiʼ binaanish háísiidigoʼ bizhéʼiʼ binaanish yooʼhoołʼááh (Diné biłnaʼansih áádóó naatʼáanii iidlį́į́hgoʼjí naanishígíí). Áádóó tááʼ naaznilí bighango ałdóʼ binaanishgoʼ naʼhónaad, akóh éí atáʼhólnéʼgoʼ binaanish ayiilá áádóó Naaltsoos ííłíniʼ nilį́į́hgoʼ binaanish ayiilá tááʼ naaznilí bighangi.

1951 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí béésh bąąh dah siʼání yaʼnidiilwod áádóó baʼagááʼniidéí (Naakí hastóí yaʼhóneesná; George Wauneka ałdóʼ atah yiilwooł nitʼę́ę́h, beʼasdzą́ą́ baʼhónéísná). Áádóó éí Annie D. Wauneka tʼáá béésh bąąh dah siʼání nadlééhgo 1980jí iindá beeʼnaʼhoolzhiizh (tsostʼidiʼdi baʼandaʼiisniil, áádóó naadiin tséebii nahai béésh bąąh dah siʼání nilį́į́hgoʼ). 1951 biyihah yę́ędą́ą́ʼ béésh bąąh dah siʼání silį́goʼ, Annie D. Wauneka Chairman of the Tribal Council’s Health and Welfare Committee abidiilyá áádóó éí binaanishgo naʼhónaad.

1956 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Surgeon General of the United States, Annie D. Wauneka yiikʼiʼ diilniʼ (member abidiilyá). Díí éí Jéíʼ ádįįh Naabeehó bikéyah bikáaʼgo Diné bidaʼdéísnáʼígíí yííłnaalnishgoʼ binaanish ayiilyá, atʼiis bikʼiʼ adéístʼį́ʼjiʼ. 1950’s biyihah yę́ędą́ą́ʼ jéíʼádįįh tʼáá yéigo hólǫ́ Naabeehó bikéyah bikáaʼgo áádóó naalkáágoʼ díí tʼáá yéigo Naabeehó bitsʼiis beeʼbichʼiʼ ąąndaʼaztʼiʼ áádóó atsʼiis naayiidlá. Díí binaanishgoʼ beeʼbeehódoosin, áádóó 1962 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Naʼazhǫǫsh Hatsohdi ałahʼáálééhgoʼ akǫǫh naayá, aadi bilá kʼéʼ oolyá adó beeʼhódoolzin binaanishígíí biniiná (Díí éí Western Tuberculosis Association aadi ałah daʼaslį́ʼ).

Naabeehó bikéyah bikáágoʼ éí Diné bighan beeʼdaʼdi dootsíʼ, chʼéí daʼaldah hooghan bigáájįʼ adaʼdoolnį́į́łígíí binaanish ayiilá áádóó kin adaʼdoolnį́į́łígíí ałdóʼ binaanish ayiilá (biidaʼhooghan doolééł biniiyé). Naaná hooghan biiyíʼ góneʼ tsé nadlééhiʼ niʼgoʼ naastłʼééʼ adaʼ doolnį́į́ł nį́į́hgoʼ, akwii tʼéígoʼ beeʼnidaʼazhnish. Áádóó hooghan góneʼ tó yaʼadaazlį́į́h doolééł nį́į́hgoʼ binaanish ayillá, áádóó béeso baʼchʼiʼdaʼhadéís tʼą́ʼ (Díí éí bitsįʼ yishtłizhii bikéyah bikáágoʼ beeʼhazʼáanii Public Law 86-121 / Indian Sanitation Facilities Act wolyéego beeʼdaʼiinish).

1960 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Atsʼiis yiikʼiʼ daʼdéízį́ʼígíí nidaʼałkáágoʼ adaʼnį́ʼ; Naabeehó bikéyah bikáágoʼ awééʼ adein nidaʼhálééhígíí yaʼkwiidzá (25% beeʼyaʼkwiidzá) áádóó Jéíʼ ádį́į́h Diné bidaʼhádlnééhígíí ałdóʼ yaʼkwiidzá (35% beeʼyaʼkwiidzá).

1960–61 biyihah yę́ędą́ą́ʼ éí Annie D. Wauneka niłchʼi halneʼé baʼyaʼiiʼááhi (KGAK 1330 AM) Naʼnízhoozhí doo baʼnidiʼ tʼáágoʼ Diné bizaadjí diné yiichʼiʼ yaałtíʼ łééh nitʼééh. Annie D. Wauneka Diné yiiłnaalnishgoʼ áádóó University of Arizonadę́ę́ʼ biBachelor’s Degree in Public Health yoosbąąh (Naaltsoos yoosbąąh).

Annie D. Wauneka éí tʼáá yéigo Naabeehó yiikáʼalwod áádóó yéigo yiiłnaashnish.

Díí naaltsoos yídííłtah shį́į́

Niethammer, Carolyn. I’ll Go and Do More: Annie Dodge Wauneka, Navajo Leader and Activists. Lincoln: University of Nebraska Press, 2001.

Béésh Łichíʼii biyiʼdóó ił Nahazʼą́ baa Haneʼ